Τα ποτάμια που καταλήγουν σήμερα στο Φάληρο ή γενικώς στη θάλασσα είναι ελάχιστα. Οι πλημμύρες όμως, που πολύ συχνά μετατρέπουν μεγάλος μέρος της Αττικής γης σε λίμνες, είναι πολλές και καταστροφικές. Γιατί συμβαίνουν; Η ιστορία των παλιών ποταμών και το μπάζωμά τους και μάλιστα με πολλά “ταρατατζούμ” θα μπορούσε να δώσει αρκετές απαντήσεις.Μια ιστορική αναδρομή που απαντά στα αγωνιώδη ερωτήματα, γιατί πλημμυρίζουν τα σπίτια μας, όπως και γιατί τα νερά δεν καταλήγουν στο Φάληρο ή στην θαλάσσια ακτογραμμή…
Η οδός Αιόλου είναι ο πρώτος δρόμος που ασφαλτωστρώθηκε στο άστυ των Αθηνών. Τότε οι κάτοικοι είχαν διαμαρτυρηθεί έντονα, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο θα άλλαζε τη φυσιογνωμία του τοπίου και ότι θα προκαλούσε δυσμενείς καταστάσεις.
Συνολικά, 2500 χιλιόμετρα ρεμάτων έχουν μπαζωθεί ή οχετοποιηθεί, εκ των οποίων 500 χιλιόμετρα επισήμως μέσω της ΕΥΔΑΠ.
ΦΩΤΟ: Στην αρχική φωτογραφία απεικονίζεται ο Ιλισσός ποταμός μπροστά στο Καλλιμάρμαρο Στάδιο το 1900
Στα τέλη του 19ου αιώνα διέσχιζαν το λεκανοπέδιο 700 χείμαρροι, ποτάμια και ρυάκια. Η οδός Σταδίου ήταν ποτάμι και μπαζώθηκε μαζί με τον αρχαίο Ιλισό, Ηριδανό και Κυκλοβόρο.
«Η καταιγίδα ήταν τόσο έντονη που φούσκωσε το ποτάμι. Η γέφυρα παρασύρθηκε, με αποτέλεσμα η Αθήνα να κοπεί στα δύο». Η είδηση διαδόθηκε από στόμα σε στόμα σπέρνοντας τον φόβο στους κατοίκους της πόλης.
Πότε και που συνέβη αυτό;
Tο 1852 στην Αθήνα. Ποιο ήταν το ποτάμι που φούσκωσε; Η σημερινή οδός Σταδίου.
Μάλιστα, στο ύψος του Αρσακείου υπήρχε και μία γέφυρα και η νεροποντή την παρέσυρε με αποτέλεσμα να κοπεί η Αθήνα στα δύο.
Τα ποτάμια εξακολουθούν να ρέουν κάτω από τους δρόμους της Αθήνας. Σε πολλά κτίρια κατά μήκος του δρόμου αντλούνται και σήμερα νερά, με υδραυλικά συστήματα, ενώ γεωτρήσεις του ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) απέδειξαν ότι οι περισσότεροι δρόμοι της Αθήνας κρύβουν ένα μπαζωμένο ρέμα ή ένα υπόγειο ποτάμι.
Ο Ιλισός, ο Ηριδανός, ο Κυκλόβορος, το Λυκόρεμα, ο Βουρλοπόταμος, ο Βοϊδοπνίχτης, ο Αλασσώνας είναι μερικά από αυτά.
Σύμφωνα με μελέτη του ΕΜΠ, τα ανοιχτά ρέματα το 1945, είχαν μήκος 1.280 χιλιόμετρα και σήμερα, μόλις, 434 χιλιόμετρα, μειώθηκαν, δηλαδή, σε ποσοστό 66,4%. Όπως, δε, προκύπτει από μελέτη του ΙΓΜΕ, πριν από μερικά χρόνια, το 80% των νερών της βροχής το απορροφούσε το έδαφος και μόλις το 20% έπεφτε στη θάλασσα, σήμερα το ποσοστό αυτό έχει αλλάξει δραματικά.
«Θάπτομεν τον Ιλισόν» (Αθήνα, 1937)
Στις αρχές του 20ου αιώνα ολόκληρη η περιοχή μεταξύ Ιλισού και Υμηττού είχε κηρυχθεί αναδασωτέα και είχε φυτευτεί. Στη δεκαετία του ’50 ολοκληρώθηκε η κάλυψη της κοίτης του ποταμού και τη θέση του ποταμού πήραν οι οδοί Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης. Το έργο είχε ξεκινήσει το 1939 και το θεμελίωσε ο Μεταξάς με τη χαρακτηριστική φράση: «Θάπτομεν τον Ιλισόν». (Πηγή: Η Αθήνα μέσα στο χρόνο, φωτογραφίες- τεκμηρίωση της Δέσποινας Δρεπανιά).
ΦΩΤΟ: Αθήνα, 1937, κάλυψη Ιλισού. Ο Διοικητής Πρωτευούσης (επί δικτατορίας Μεταξά) Κωνσταντίνος Κοτζιάς επισκέπτεται τα έργα της κάλυψης Ιλισού
Καθίσταται, λοιπόν, σαφές, ότι τα πλημμυρικά φαινόμενα που σημειώνονται στο λεκανοπέδιο, δεν αποτελούν «κεραυνό εν αιθρία», αλλά είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων επιλογών και στρεβλής ανάπτυξης.
Και οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί: μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δομημένες επιφάνειες στην Αθήνα κάλυπταν το 25% του λεκανοπεδίου. Μετά το 1975, το 75% καλύφθηκε από δομημένες επιφάνειες και δρόμους δίκτυα, ενώ οι ελεύθεροι χώροι αποτελούν, μόλις, στο 4%.
Τα ρέματα, χθες και σήμερα
ΦΩΤΟ: Χάρτης των ποταμών και των ρεμάτων, γραφική απεικόνιση (ΤΑ ΝΕΑ: Σάββατο 4 Ιουλίου 2009)
Στα τέλη του 19ου αιώνα διέσχιζαν το λεκανοπέδιο 700 χείμαρροι, ποτάμια και ρυάκια.
Το 1999, ο αριθμός τους ήταν μικρότερος των 70 (κάτω, δηλαδή και από το 10%) και σήμερα, δεν υπερβαίνουν τα 50.
Πού χάθηκαν;
Μπαζώθηκαν και καταπατήθηκαν. Μόνο στο λεκανοπέδιο της Αττικής έχουν μπαζωθεί και τσιμεντοποιηθεί περίπου 550 χιλιόμετρα ρέματα και χείμαρροι. Κι αυτό, προκειμένου να πραγματοποιηθούν τα οικιστικά όνειρα των κατοίκων της Αθήνας, με τις γνωστές συνέπειες.
ΦΩΤΟ: Ο Ιλισός το 1910 περίπου στο ύψος της Καλιρρόης
Ο Ιλισός, ήταν το μεγαλύτερο ποτάμι που διέσχιζε την Αθήνα
Ξεκινούσε από τον Υμηττό, για να καταλήξει στη θάλασσα. Παλιά ήταν ανοικτό. Σήμερα, κυλάει εξ ολοκλήρου υπογείως, κάτω από τη Μιχαλακοπούλου, περνάει από την Βασ. Σοφίας (μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο), συνεχίζει στην Καλλιρρόης, για να καταλήξει μετά την Καλλιθέα στην θάλασσα.
Οι Αθηναίοι θεωρούσαν τον Ιλισό, ιερό και στις όχθες του διατηρούσαν βωμούς πολλών θεών, όπου τελούνταν τα Μικρά Μυστήρια, τα οποία σχετίζονταν τόσο με τα Ελευσίνια, όσο και με Διονυσιακές τελετουργίες. Από το ιερό, αυτό, ποτάμι το μόνο που απομένει σήμερα εμφανές είναι η στεγνή και χορταριασμένη κοίτη του, δίπλα στην οποία είναι χτισμένη η Αγία Φωτεινή του Ιλισού.
Στον Ιλισό χυνόταν ο Ηριδανός που ξεκινούσε από τον Λυκαβηττό και κατέβαινε από το Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια των εργασιών του Μετρό στην πλατεία Συντάγματος, ανακαλύφθηκε η αρχαία κοίτη του.
Ο ποταμός συνεχίζει στις οδούς Μητροπόλεως και Ερμού, στην Αρχαία Αγορά και καταλήγει στον Κεραμεικό. Την κοίτη του Ηριδανού συνάντησε το Μετρό και στο Μοναστηράκι, γεγονός που ανησύχησε ιδιαίτερα τους υπεύθυνους, καθώς το ποτάμι φούσκωσε κάποιες φορές επικίνδυνα στη διάρκεια των εργασιών. Ακόμα και σήμερα, ο υπόγειος ποταμός κατεβάζει 20-30 κυβικά νερού την ώρα, ενώ τις βροχερές μέρες το νερό υπερδιπλασιάζεται και από τα νερά του πλημμυρίζει η Ποικίλη Στοά και η Αρχαία Αγορά.
ΦΩΤΟ: Τμήμα του Ηριδανού εντός του Κεραμεικού
Από το Λυκαβηττό ξεκινούσε και ο Βοϊδοπνίχτης που χωριζόταν, με ένα μέρος του να περνάει από την οδό Δημοκρίτου και την οδό Ακαδημίας προς το Αρσάκειο. Από τα Τουρκοβούνια ξεκινούσε ο Κυκλόβορος, ένας από τους μεγαλύτερους χείμαρρους της Αθήνας, που έφθανε στο Πεδίον του Άρεως και διαμέσου της οδού Μάρνη κατέληγε στην πλατεία Βάθης.
Το Παγκράτι και τον Βύρωνα διέσχιζαν ο Αλασσώνας και το ρέμα «Πήδημα της Γριάς» αντίστοιχα.
Στο Φάληρο χύνονταν ο Βουρλοπόταμος (ή Ξηροτάγαρος) και το ρέμα της Πικροδάφνης.
Το ρέμα του Ποδονίφτη κυλάει κάθετα τους δήμους Χαλανδρίου, Ψυχικού, Φιλοθέης και Ν. Ιωνίας, διασχίζει υπόγεια τη Λεωφόρο Κηφισίας καταλήγοντας στον Κηφισό.
ΦΩΤΟ: Αθήνα με Ακρόπολη: μερική άποψη από τον Κυκλόβορο εκεί που είναι σήμερα η Πλατεία Μεταξουργείου. AUG. LOFFLER (1822-1866) (ζωγράφος) & A.FESCA (χαράκτης)
Οι πανεπιστημιακές μελέτες συγκρίνουν τη σημερινή τσιμεντούπολη με τις παλαιότερες διαμορφώσεις της, όπου γεωργικές εκτάσεις, χωράφια και ποτάμια διέσχιζαν τη γη. Η εικόνα των πανάρχαιων ποταμών που πότιζαν την Αθήνα και απορροφούσαν τα νερά της βροχής έχει περάσει ανεπιστρεπτί.
Έτσι, κάθε φορά που βρέχει λίγο παραπάνω, λόγω των επιχωματώσεων και των αλλοπρόσαλλων οικιστικών σχεδίων, τα υπόγεια ποτάμια «φουσκώνουν» και πλημμυρίζουν ολόκληρες περιοχές υπενθυμίζοντάς μας την μακραίωνη ύπαρξή τους και χλευάζοντας τις όποιες (εκ μέρους μας) προσπάθειες εξαφάνισής τους.
Το κείμενο προέρχεται από παλαιότερο άρθρο του Δημήτρη Λάππα στην “Καθημερινή” (αναδημοσιεύτηκε στο» Ποντίκι»).
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΦΩΤΟ1: Η τοξωτή γέφυρα ήταν σήμα κατατεθέν της περιοχής για πολλές δεκαετίες. Από εκεί οι διαβάτες περνούσαν από το κέντρο της πόλης στα τότε προάστια, στην περιοχή του Αρδηττού. Ο λόφος δεν είχε ακόμα δεντροφυτευτεί και η θέα προς το Α΄ νεκροταφείο ήταν ανεμπόδιστη. Το κοιμητήριο διακρίνεται πίσω δεξιά με τα κυπαρίσσια του.
Το σημείο με το γεφύρι είναι η περιοχή του αρχαίου Παναθηναϊκού Σταδίου και το ποτάμι είναι ο Ιλισός!
Εκεί ακριβώς περνά η σημερινή Βασ. Κωνσταντίνου. Η φωτογραφία ελήφθη το έτος 1880 πριν διαμορφωθεί το σύγχρονο Στάδιο και αποκτήσει μαρμάρινες κερκίδες.
Στη θέση που βρίσκεται σήμερα το σημερινό Μέγαρο Μαξίμου υπήρχε το Αμαλίειο ορφανοτροφείο που ίδρυσε η βασίλισσα Αμαλία για τα ορφανά της χολέρας. Την επιδημία λέγεται ότι έφεραν οι Γάλλοι στρατιώτες στο αποκλεισμό της Αθήνας (Κριμαϊκός πόλεμος). Η φωτογραφία είναι του Sébah, Pascal (1823-1886).
ΦΩΤΟ2: Ο κάθετος φαρδύς δρόμος είναι η Ηρώδου Αττικού (δίπλα στον εθνικό -τότε βασιλικό- κήπο). Η οδός τότε ονομαζόταν Παλαιού Σταδίου γιατί κατέληγε στο χωμάτινο κοίλον του Σταδίου. Δίπλα περνούσε ο Ιλισός ποταμός.
Ο Ιλισός ενέπνευσε ποιητές, μουσικούς και ζωγράφους και έγινε το χιλιοτραγουδισμένο ποτάμι της Αθήνας που «εξαφανίστηκε» κάτω από την άσφαλτο. Οι μηχανικοί χρησιμοποιούν τον επιστημονικό όρο «εγκιβωτισμός», αλλά αυτό δεν δικαιολογεί στο ελάχιστο το χωροταξικό έγκλημα.
Πηγή: Heritage collections – University of Strasbourg libraries
Titre original: Vue panoramique d’Athènes prise de Licabette. Photographe Sébah, Pascal (1823-1886).
