Κρυμμένοι θησαυροί οι υγρότοποι της Αττικής

Ναι, οι χελώνες καρέτα στη φωτογραφία ζευγαρώνουν. Οχι στη Ζάκυνθο ή στον Αμβρακικό, όπως θα περίμενε κάποιος, αλλά ακριβώς μπροστά στα πόδια της πρωτεύουσας, στο Φαληρικό δέλτα! Αυτή είναι μόνο μία από τις εκπλήξεις που αντίκρισαν οι επιστήμονες που μελετούν τους υγροτόπους της Αττικής την τελευταία πενταετία και βλέπουν φλαμίνγκο και ερωδιούς να συγκεντρώνονται στις λιμνοθάλασσες στα Μέγαρα και στον Ωρωπό, χέλια ή σπάνια ψάρια να κολυμπούν στον Κηφισό, στον ποταμό Ερασίνο στο Μαρκόπουλο ή στη λίμνη Κουμουνδούρου στον Ασπρόπυργο και νέα ή απειλούμενα είδη να εμφανίζονται εκεί όπου δεν τα περίμενε κανείς. Τα ευρήματά τους δεν είναι μόνο απρόσμενα αλλά ταυτόχρονα μαρτυρούν ότι η ζωή μπορεί να συνεχίζεται ακόμη και στις πιο δύσκολες συνθήκες. Οι υγρότοποι της Αττικής είναι υποβαθμισμένοι και παραμελημένοι, αλλά αντέχουν και παραμένουν ζωντανοί, πολύτιμες πηγές ισορροπίας για την επιβίωση και την ποιότητα ζωής και του ίδιου του ανθρώπου σε ένα αστικό περιβάλλον που γίνεται ολοένα και πιο ασφυκτικό. Γνωρίστε τους κρυμμένους θησαυρούς τους στις επόμενες σελίδες.Θα φανταζόσασταν ποτέ ότι στο Φαληρικό Δέλτα, με φόντο το καθ’ όλα αστικό τοπίο, ζευγαρώνουν θαλάσσιες χελώνες; Οτι ψηλά στον ξεχασμένο Κηφισό κολυμπούν χέλια, ένας σημαντικός «δείκτης» για την υγεία ενός ποταμού; Ή ότι στη λίμνη Κουμουνδούρου, εκεί όπου περνώντας από την εθνική οδό Αθηνών – Κορίνθου όλοι κλείνουμε τα παράθυρα του αυτοκινήτου μη μπορώντας να αντέξουμε την εισπνοή της μυρωδιάς των διυλιστηρίων, συγκεντρώνονται σπάνια πουλιά και ζει ο ζαχαριάς, ένα πανέμορφο και εξειδικευμένο ψαράκι των λιμνοθαλασσών; Σε πείσμα του εχθρικού περιβάλλοντος της ανθρώπινης τσιμεντούπολης, με τη ρύπανση και τα μπάζα να τους καταδιώκουν, οι υγρότοποι της Αττικής επιμένουν και – προς το παρόν – αντέχουν. Παρά τη συχνά έντονη υποβάθμισή τους αυτές οι μικρές οάσεις, πολύτιμες για τη ζωή και την ισορροπία της σε μια περιοχή που συγκεντρώνει τον μισό πληθυσμό της Ελλάδας, όχι μόνο διατηρούνται αλλά συχνά έχουν να επιδείξουν οικοσυστήματα με σπάνια είδη που εκπλήσσουν ακόμη και τους ίδιους τους επιστήμονες.

Αυτά είναι τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουν οι μελέτες που γίνονται εδώ και μία πενταετία για την οριοθέτηση, καταγραφή και παρακολούθηση των υγροτόπων της Αττικής. Η πρωτοβουλία ξεκίνησε το 2010 από το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (η οποία χρηματοδότησε μέρος του έργου) με τη συνεργασία και ειδικών από πανεπιστήμια της Ελλάδας. Οι μελέτες έφεραν στο φως περισσότερους από 100 σημαντικούς υγροτόπους – δηλαδή περιοχές με φυσικά ή τεχνητά ρηχά νερά ή υγροτοπική βλάστηση, οι οποίες συντηρούν ζωντανά οικοσυστήματα. Εχουν έκταση από 2 ως 10.000 στρέμματα και ορισμένοι από αυτούς ζουν απαρατήρητοι ακόμη και από τους περιοίκους που περνούν καθημερινά δίπλα τους. Πολλοί βρίσκονται στην «εξοχή», όπως π.χ. στην Πάρνηθα, στα Σπάτα, στη Ραφήνα, στη Λούτσα, στον Σχινιά ή στον Ωρωπό, κάποιοι κρύβονται μέσα σε πυκνοκατοικημένες γειτονιές, όπως π.χ. στην Κηφισιά, στα Βριλήσια, στο Χαλάνδρι ή στο Φάληρο, ενώ ορισμένοι κατορθώνουν να επιβιώνουν ακόμη και μέσα στην καρδιά της «βαριάς» βιομηχανικής ζώνης στα Μέγαρα, στον Ασπρόπυργο και στην Ελευσίνα.

Ο δρ Σταμάτης Ζόγκαρης

Παρ’ όλα αυτά έχουν ζωή, συχνά πλούσια, και μάλιστα σε αρκετούς από αυτούς εντοπίσαμε και σπάνια ή εξαιρετικά απειλούμενα είδη πανίδας» λέει στο «Βήμα» ο δρ Σταμάτης Ζόγκαρης, υπεύθυνος του έργου της καταγραφής και παρακολούθησης των υγροτόπων της Αττικής από την πλευρά του ΕΛΚΕΘΕ. «Οι ανακαλύψεις αυτές ήταν κάτι που δεν περιμέναμε».

Αν απορείτε με όλα τα παραπάνω, δεν έχετε παρά να κρατήσετε τα μάτια σας ανοιχτά και να στρέψετε την προσοχή σας οπουδήποτε βλέπετε να υπάρχει το υδάτινο στοιχείο στις περιπλανήσεις σας στην Αττική ή και μέσα στην Αθήνα. «Μικροσκοπικοί υγρότοποι», όπως λένε οι ειδικοί, εννοώντας ότι λόγω του μικρού μεγέθους τους περιλαμβάνουν κυρίως περιορισμένες βιοκοινότητες, όπως π.χ. βατράχους, φρύνους και υδρόβια έντομα, υπάρχουν ακόμη και εκεί όπου ίσως δεν το φαντάζεστε, στον Εθνικό Κήπο και στο «κορδονάκι» που έχει απομείνει από τον Ηριδανό στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Εκτός όμως από τους μικρούς υγροτόπους – και όχι υγροβιοτόπους, ο όρος αυτός θεωρείται ανακριβής και είναι πλέον παρωχημένος -, η πρωτεύουσα και τα περίχωρά της έχουν να προσφέρουν πολλά δείγματα μεγάλης κλίμακας, όχι μόνο σε έκταση αλλά και σε ποικιλία. Αρκετά μάλιστα έχουν, όπως λέγεται, υπερτοπική σημασία λόγω των πολύ σπάνιων και απειλούμενων φυσικών οικοσυστημάτων και ειδών που φιλοξενούν.

Ειδικά αυτή την περίοδο οι υγρότοποι που θα εντοπίσετε γύρω σας είναι πολύ πιο εντυπωσιακοί από ό,τι σε άλλες αντίστοιχες ανοιξιάτικες περιόδους, εξαιτίας των βροχοπτώσεων που έχουν προηγηθεί. «Οταν είναι καλή χρονιά, όταν έχει βρέξει όπως εφέτος, αναζωογονούνται πολλοί υγρότοποι και έχουν πολύ περισσότερα πουλιά. Ορισμένες χρονιές είναι εξαιρετικά καλές και η εφετινή είναι μία από αυτές» εξηγεί ο κ. Ζόγκαρης επισημαίνοντας ότι ακόμη και υποβαθμισμένοι υγρότοποι, όπως αυτός της Αλυκής Αναβύσσου, γέμισαν εφέτος από χιλιάδες πουλιά, εκ των οποίων αρκετά σπάνια. Το ίδιο υπογραμμίζει ο Λευτέρης Σταύρακας, συνεργάτης της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, φέρνοντας ως παράδειγμα τον Λουτρό στα Σπάτα. «Εφέτος στον Λουτρό, που ουσιαστικά είναι χωράφια που πλημμυρίζουν, υπάρχει ένα υπερθέαμα από πουλιά. Πάπιες, ερωδιοί, χαλκόκοτες, γλαρόνια, εμφανίζονται κατά εκατοντάδες άτομα. Ακριβώς επειδή η Αττική αποτελεί έναν σημαντικό μεταναστευτικό διάδρομο, και αυτό το καταλαβαίνουμε από τέτοιου είδους συμβάντα» αναφέρει.

Μια σπουδαία υπηρεσία που παρέχουν οι αττικοί υγρότοποι, ακόμη και όταν είναι μικροί και ταπεινοί, είναι… ξενοδοχειακή. «Ολοι αυτοί οι υγρότοποι αποτελούν ένα δίκτυο που προσφέρει προστασία, τροφή και κάλυψη σε ένα πλήθος όχι μόνο μεταναστευτικών πτηνών αλλά και άλλων ειδών» τονίζει ο κ. Σταύρακας. Η χρησιμότητά τους δεν περιορίζεται όμως μόνο στην παροχή ενδιαιτημάτων για κάθε είδους ζωντανούς οργανισμούς, από ψάρια ως έντομα και φυτά. Μια άλλη σωτήρια λειτουργία τους είναι αντιπλημμυρική. «Είναι ζωντανά φίλτρα, αποθηκεύουν νερό. Ειδικά όπου υπάρχει αρκετός χώρος ώστε να μπορούν να μαζέψουν το νερό από τις πλημμύρες, είναι σαν δεξαμενές» προσθέτει ο κ. Ζόγκαρης. «Οταν ο υγρότοπος νοσεί, νοσεί και όλο το τοπίο και όλο το υδρολογικό σύστημα, γι’ αυτό και έχουμε καταστροφικές  πλημμύρες εκεί που αλλοιώνονται οι φυσικές συνδέσεις με υγροτόπους».

Επίσης οι υγροτοπικές περιοχές εξυπηρετούν την έννοια της λεγόμενης «πράσινης υποδομής» σε μια πυκνοκατοικημένη, ασφυκτικά οικοδομημένη περιφέρεια. «Αυτό που μας λείπει στις πόλεις και στους περιαστικούς χώρους δεν είναι το πράσινο, αλλά η λειτουργία της φύσης, οι διάδρομοι κυκλοφορίας και σύνδεσης με τα φυσικά οικοσυστήματα, ας το πούμε έτσι. Χρειαζόμαστε, για παράδειγμα, τα χελιδόνια για να έρχονται από την αγροτική γη μέσα στην πόλη και να ελέγχουν τα κουνούπια. Αυτή είναι μια οικολογική υπηρεσία που προσφέρουν τα χελιδόνια και οι υπηρεσίες του είδους απαιτούν πράσινη υποδομή» εξηγεί ο ερευνητής. «Στην Ευρωπαϊκή Ενωση γίνεται τώρα μια προσπάθεια – και χρηματοδοτείται – ώστε να ενισχυθεί η πράσινη υποδομή, να συνδεθεί ο στείρος δομημένος χώρος μέσω οικοσυστημικών μορφών σύνδεσης με τη γύρω φύση. Με το ζωντανό φυσικό περιβάλλον δηλαδή».

Τέλος, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τα «περιορισμένων δυνατοτήτων» αστικά πάρκα που ως επί το πλείστον αποτελούν απλώς χώρους αναψυχής, οι υδάτινοι χώροι εξασφαλίζουν τη ζωτική ατμοσφαιρική κυκλοφορία μιας πόλης. «Αν τα ποτάμια της Αθήνας ήταν ανοιχτά, θα είχαμε διαδρόμους κυκλοφορίας αέριων μαζών που θα εξυγίαιναν την πόλη» υπογραμμίζει ο κ. Ζόγκαρης. «Δυστυχώς όμως τα ποτάμια της Αθήνας δεν είναι ανοιχτά. Γι’ αυτό και πρέπει έστω στο Φαληρικό Δέλτα το μέτωπο με τη θάλασσα να μείνει ανοιχτό. Είναι το πρώτο μέτωπο επαφής του λεκανοπεδίου με τον Σαρωνικό Κόλπο και πρέπει να υπάρχει εκεί μια περιοχή χωρίς κτίρια, ένα ανοιχτό λιβάδι και υγρότοπος, για να μπορεί να αναπτυχθεί πράσινη υποδομή και προστασία από τις πλημμύρες».

Παρά τις σημαντικές υπηρεσίες που προσφέρουν, οι υγρότοποι στην Αττική είναι αν όχι ανεπιθύμητοι, στην καλύτερη περίπτωση παραμελημένοι. Η πρώτη «επίσημη» και θεσμοθετημένη αναγνώρισή τους έγινε μόλις πρόσφατα. Το 2014 με το Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα – Αττική 2021 πολλοί από τους υγροτόπους που προσδιόρισαν και αξιολόγησαν οι ερευνητές οριοθετήθηκαν για πρώτη φορά με νόμο και κάποιοι τέθηκαν υπό προστασία. Αυτό ήταν ένα πρώτο σημαντικό βήμα, όμως χρειάζονται και άλλα, ακόμη σημαντικότερα. Αν δεν θέλουμε να χάσουμε διά παντός αυτά τα εύθραυστα οικοσυστήματα, τα επόμενα βήματα πρέπει να επικεντρωθούν στην οικολογική αποκατάστασή τους και δεν πρέπει να αργήσουν.

Ποιος ακριβώς θα είναι ο στόχος τους; «Η οικολογική αποκατάσταση προσπαθεί να επαναφέρει την υγεία σε έναν υποβαθμισμένο υγρότοπο που νοσεί λόγω ανθρωπογενών πιέσεων ή αλλαγών στην υδρολογία του, που έχει π.χ. πρόβλημα ρύπανσης ή έχει μπαζωθεί» απαντά ο κ. Ζόγκαρης, υπογραμμίζοντας ότι για να γίνει κάτι τέτοιο σωστά χρειάζεται απαραιτήτως επιστημονική μελέτη και καθοδήγηση. «Το να βγάζουμε απλώς μπάζα και να τα πηγαίνουμε κάπου αλλού δεν είναι οικολογική αποκατάσταση, είναι χωματουργικό έργο» λέει, τονίζοντας ότι η αφαίρεση των μπάζων δεν προσφέρει τίποτε αν δεν συμπληρωθεί από μια μελετημένη διαμόρφωση της μορφολογίας του υγροτόπου ώστε αυτός να επικοινωνεί ανεμπόδιστα με τον υδροφόρο ορίζοντα και τη λεκάνη απορροής του – δηλαδή τη γύρω λεκάνη στην οποία απορρέουν τα νερά του.

Τα έργα του είδους δεν έχουν μία και μοναδική συνταγή. «Οι υγρότοποι είναι ημιχερσαίοι χώροι με ρηχά νερά, δεν είναι ακριβώς υδάτινοι όπως είναι μια βαθιά λίμνη, και παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία μορφολογίας. Είναι λιμνοθάλασσες, είναι έλη, είναι βάλτοι, είναι συμπλέγματα παρόχθια των λιμνών και των ποταμών, είναι καλαμιώνες, βουρλώνες, πλημμυρισμένα δάση, αρμυρικώνες… Υπάρχουν πολλοί τύποι υγροτόπων» εξηγεί ο ερευνητής. Κάθε τύπος αλλά και κάθε μεμονωμένος υγρότοπος ξεχωριστά απαιτεί ειδική μεταχείριση. «Πρέπει να ερευνήσεις για να δεις τι υπήρχε πριν – τις συνθήκες αναφοράς – και πώς λειτουργεί αυτό μέσα στο τοπίο» προσθέτει, παρομοιάζοντας τον σχεδιαστή της οικολογικής αποκατάστασης με τον γιατρό ο οποίος για να αποκαταστήσει την υγεία ενός ασθενούς πρέπει να γνωρίζει πώς είναι ένας άνθρωπος σε υγιή κατάσταση. «Και όταν αφαιρείς μπάζα και σκουπίδια, πρέπει να έχεις ένα σχέδιο που σε καθοδηγεί. Διαμορφώνεις το έδαφος, φυτεύεις, μελετάς ταυτόχρονα πώς αλλάζει το νερό, οι στάθμες, οι ροές και μετά το αφήνεις. Αρχίζει να ζωντανεύει και τότε μελετάς πάλι για να δεις τι έχεις μάθει από τις αλλαγές που έγιναν και ξανασχεδιάζεις. Πρακτικά είναι μια διαδικασία προσαρμοζόμενης διαχείρισης».

Αν και η οικολογική αποκατάσταση των υγροτόπων είναι γνωστή στην Αμερική από τη δεκαετία του 1950, στην Ελλάδα έχει εφαρμοστεί οργανωμένα ελάχιστες φορές και στην Αττική καμία. «Στην Αττική έχουν γίνει μόνο μερικές μεταφορές μπάζων, και αυτές με τοπική πρωτοβουλία» λέει ο κ. Ζόγκαρης. «Το 2007 ας πούμε στη Λούτσα, στον υγρότοπο της Αρτέμιδας, βρέθηκε χορηγία και ο δήμος απομάκρυνε όσο περισσότερα μπάζα μπορούσε. Σημαντική πρωτοβουλία, από τις λίγες, αλλά καθόλου οργανωμένη. Δυστυχώς δεν υπήρξε συνέχεια σε αυτή την προσπάθεια». Οι ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ έχουν κάνει προτάσεις οικολογικής αποκατάστασης για ορισμένους υγροτόπους, όπως το Βουρκάρι Μεγάρων, τον Ασωπό, το Ρέμα Πικροδάφνης, τη λίμνη Κουμουδούρου, το Φαληρικό Δέλτα και τη λεκάνη του Κηφισού, το Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας, τον Σχινιά και τον υγρότοπο της Αρτέμιδας. Προς το παρόν τίποτε δεν έχει ξεκινήσει, αλλά ο κ. Ζόγκαρης είναι αισιόδοξος. «Πιστεύω ότι αργά ή γρήγορα θα προχωρήσουμε» λέει. «Εχει αργήσει πολύ αυτό στην Ελλάδα και στην Αττική ιδιαίτερα. Και είναι κρίμα, γιατί έχουμε ευκαιρίες και δεν χρειάζονται πολλά χρήματα».